Europar Batzordeak airearen kalitatea hobetzeko neurri berriak onartu ditu. Horren bidez, poluzio atmosferikoak eragiten dituen heriotza goiztiarrak prebenitzea espero du; izan ere, aire-kutsadurak 300.000 heriotza goiztiar eragiten ditu urtean Europar Batasunean.

Aitana Lertxundi Manterola osasun publikoko ikertzaileak baieztatu du airearen poluzioa kezka-iturri nagusietakoa dela osasun publikoarentzat, arnasten ditugun kutsatzaileek ondorio nabarmenak baitituzte osasunean, zuzenean zein zeharka. Baina, haren esanean, airearen kalitatea bermatzeko neurriak “atzetik doaz beti”.

Europan, airearen kalitatea zaintzeko aurreko zuzentaraua 2008an ezarri zen. Espainian, erkidegoen eskumena da airearen kalitatea zaintzea; hortaz, EAEn Eusko Jaurlaritzaren ardurapean dago airearen kalitatea kontrolatzen duen estazio-sarea.

Hauek dira neurtzen diren kutsatzaile nagusiak: sufre dioxidoa (SO₂), nitrogeno oxidoak (NO eta NO₂), ozono troposferikoa, karbono monoxidoa (CO), bentzenoa eta partikula esekiak. Azken horiek arazo gehien eragiten duten kutsatzaileetakoak dira, eta tamaina askotakoak izaten dira. Airearen kalitatearen legedian bi zatiki-mota ageri dira, osasunean eta ingurumenean duten eraginaren arabera: PM10 (10 µm-tik beherako diametroa dutenak) eta PM2,5 (2,5 µm-tik beherakoa).

Mundu mailako datuek argi erakusten dute botere ekonomiko handiena duten herrialdeak direla karbono-arrasto handiena dutenak. Eta, herrialde bakoitzaren barruan, banako aberatsenak dira gehien kutsatzen dutenak. Hala, Nature aldizkariaren artikulu baten arabera, munduko pertsonarik dirudunen % 1ek gizateria pobreenaren bi herenak adina karbono dioxido isuri zuen.

“Zergatik ezin ditu munduak dirudunak jasan” da aipatutako artikuluaren izenburua, eta segidan ematen du erantzuna: dirudunak garestiegiak dira Lurrarentzat. Garbi adierazten du ondorioa ere: ekitatea ezinbestekoa da jasangarritasunerako.

Hain zuzen, artikuluaren egileek baieztatu dutenez, zenbat eta berdintasun handiagoa izan gizartean, orduan eta emaitza hobeak lortzen dituzte herrialdeek ingurumeneko bost adierazle hauetan: airearen poluzioa, hondakinen birziklapena, karbono-emisioak, garapena (Nazio Batuen Garapen Jasangarrirako Helburuen arabera) eta nazioarteko lankidetza.

Gizon zuri aberatsa

Egungo joerari eutsiz gero, munduko herrialde bakar batek ere ez ditu beteko Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) 2030erako, PLOS ONE aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera. Mexikoko Unibertsitate Autonomoko ikertzaileek gidatu dute azterketa, eta helburuen arteko korrelazioak ere ikertu dituzte. Izan ere, ondorioztatu dute helburuak elkarrekin erlazionatuta daudela eta erlazio hori sinergikoa ala aurkakoa izan daitekeela. Alegia, helburuetako batzuek beste batzuk indartzen edo bultzatzen dituzte, baina kontrakoa ere gertatzen da: zenbait helbururen alde egitea beste batzuen kalterako da.

Ondorio horretara iristeko, ikertzaileek Nazio Batuen Erakundeak zehaztutako adierazleak eta ongizate-indizeak aztertu dituzte adimen artifizialaren bidez, 20 urte baino gehiagoko epean eta 107 herrialdetan. Hain zuzen, adimen artifizialeko algoritmoek eraginkortasun handiz identifikatzen dituzte ereduak datu-multzo handietan. Azterketa horretan, sei herrialde-kluster edo talde azaldu ziren. Maparen gainean jarri zituztenean, ikertzaileek ikusi zuten talde bakoitzeko herrialdeek harreman geografikoak, kulturalak, komertzialak edo kolonialak dituztela elkarren artea; hau da, geopolitikak sortzen ditu taldeok.

Ikertzaileek baieztatu dute herrialde guztiek egin dutela aurrera helburuak betetzeko bidean, baina alde handiak daudela bakoitzaren egungo egoeran; batetik, ez zirelako leku beretik abiatu, eta, bestetik, abiadura desberdinetan aurreratzen dutelako. Bestalde, 2020-2023an atzerakada bat egon zela ikusi dute, pandemiaren ondorioz.

Nolanahi ere, azterketak iragarri duenez, pandemiaren sasoia alde batera utzita, herrialde guztiek lortuko lituzkete helburuak, baina ez 2030erako. Azkenak 2100. urtean iritsiko lirateke helburuak betetzera, eta, hain justu ere, ustez aurreratuenak dauden lurraldeak izango lirateke azken horiek: AEB eta Europa.

Herrialdeek klima-aldaketari aurre egiteko betebeharra dutela iritzi dio Nazioarteko Justizia Auzitegiak. Horren barruan, herrialdeek berotegi-efektuko gasen emisioak murrizteko neurri egoki, sendo, azkar eta jasangarriak hartu behar dituztela adierazi du. Era berean, esan du kaltetutako herrialdeek erreparazioa jasotzeko eskubidea dutela.

Nazioarteko Justizia Auzitegiaren iritzi aholku-emaileak ez dira lotesleak, baina gidaritzat hartzen dira. Auzitegiaren esanean, emandako iritzia erreferentzia izango da estatuetako eta nazioarteko auzitegientzat. Aipatu duenez, dagoeneko 3.000 auzi klimatiko inguru daude martxan hirurogei bat herrialdetan.

2025eko uztailaren 23an argitaratu zuen iritzia Nazioarteko Justizia Auzitegiak, Nazio Batuen Erakundeak 2023ko martxoan egindako iritzi-eskaera bati erantzunez. Zehazki, eskatu zion ebatz zezala zer betebehar dituzten estatuek klima-sistema eta ingurumena babesteko, eta zer ondorio juridiko dituzten betebehar horiek estatuentzat.

Erantzuna sortzeko prozesuan, erakundearen historiako parte-hartzerik handiena izan zen: 96 estatuk eta nazioarteko hamaika erakundek aurkeztu zituzten ahozko adierazpenak. Amaieran, Auzitegiak aho batez hartu zuen erabakia. 

Suitza, Alemania eta AEBko ikertzaileek elkarlanean azterketa bat egin dute jakiteko zenbateko eragina duten karbono-igorle handiek bero-boladetan. Izan ere, berretsi dute giza jarduerak sortutako klima-aldaketak ondorioak dituela muturreko fenomeno meteorologikoen maiztasunean eta intentsitatean. Alabaina, ez da erraza eragin hori zenbaterainokoa den ebaluatzea. Hutsune hori betetzeko, eta bero-boladei erreparatuta, ikertzaileek berariazko metodologia bat sortu dute. Nature aldizkarian argitaratu dituzte emaitzak. 

Ondorioak bi lerroburutan eman behar izanez gero, hauek izan daitezke: batetik, 2000tik 2023ra bitarteko bero-boladen laurdenak ia ezinezkoak izango lirateke klima-aldaketa antropogenikorik gabe; eta, bestetik, karbono-igorle handien eraginez, bero-boladen intentsitatea % 50 handiagoa da.

Maiztasuna eta intentsitatea

Ondorio horietara iristeko, 2000tik 2023ra bitarteko 213 bero-boladari buruzko nazioarteko datu-base bateko informazioa erabili dute. Hala, ikusi dute klima-aldaketarik gabe bero-bolada horien laurdena ia ezinezkoa izango zela. Zehazki, ikertzaileen kalkuluen arabera, bero-boladak 1850-1900 urteen artean baino 20 aldiz probableagoak izan ziren 2000 eta 2009 bitartean; eta 200 aldiz probableagoak 2010etik 2019ra. 

Klorofluorokarbonoak debekatuta daude, eta, halere, era horretako bost substantzia kimikoren atmosferako kontzentrazioak inoiz baino handiagoak dira. Horixe ohartarazi zuten zientzialariek duela bi urte, Nature aldizkarian argitaratutako ikerketa batean; eta orain berriro ekarri dute gogora, The Conversation argitalpen digitalean. Egileek dei egin diete Montrealgo Protokoloaren sinatzaileei, han jasotakoak zorrotz bete ditzaten.

Klorofluorokarbonoak (CFC) substantzia artifizialak dira, gizakiak sortutakoak, eta garai batean hainbat aplikaziotan erabiltzen ziren; besteak beste, hozkailuetan, aire girotuan eta disolbatzaile gisa. 1980ko hamarkadatik aurrera, ordea, haien erabilera mugatzen hasi ziren, ozono-geruzari kalte egiten ziotela frogatu baitzuten. Geruza hori estratosferan dago, eta erradiazio ultramorea xurgatzen du. Horrek ahalbidetu du bizia lurrazalean, erradiazio hori kaltegarria baita guretzat eta lurrazaleko beste bizidunentzat. 

Zientzialariek frogatu zutenean CFCak ozono-geruza suntsitzen ari zirela, herrialde guztiek itun bat sinatu zuten 1987an, eta adierazi zuten 2000. urterako bertan behera utziko zutela substantzia horien erabilera. Montrealgo Protokoloa zen, eta ingurumenaren eta bizitzaren aldeko nazioarteko konpromisoaren adibidetzat hartzen da: gaur egungo CFCen isuriak 1980ko hamarkadakoen (orduan iritsi ziren gorenera) % 5 dira, eta ozono-geruza, pixkanaka, berreskuratzen ari da. 

Ozonoa suntsitzeaz gain

Kozinatzean energia garbiak erabiltzea funtsezkoa da pertsonen ongizaterako eta lurraldearen garapenerako. Afrikan, baina, kontinente osoko bost familiatik lauk sute irekietan edo oinarrizko berogailuen gainean kozinatzen dute, erregai kutsatzaileak errez, hala nola egurra, ikatza eta simaurra. Praktika horrek sortzen duen kutsaduraren ondorioz, urtean 800.000 heriotza goiztiar baino gehiago gertatzen dira, eta hildako ia denak emakumeak eta haurrak izaten dira. Horrek eragin nabarmena du, pertsonen osasunean ez ezik, baita gizartearen genero-berdintasunean eta garapen ekonomikoan ere.

2024an, Afrikan sukalde garbiak izatea lortzeko biltzarra egin zen Parisen, IEA Energiaren Nazioarteko Erakundearen gidaritzapean. 60 herrialde inguruk parte hartu zuten, eta hitzartu zuten ezinbestean bermatu behar dela herritar guztiek sukalde garbiak izatea eskuragarri; horrekin batera, helburu hori lortzeko behar diren baliabide ekonomikoak ere agindu zituzten.

Finean, irtenbidea sukaldeak aldatzean datza; alegia, erregai eta sistema garbiekin ordezkatzea orain erabili ohi dituztenak. 2040. urtea jarri dute helmuga-data gisa.

Berriki, IEAk beste pauso bat eman du, eta Saharaz hegoaldeko herrialdeetako sukaldeen kartografia bat argitaratu du, non irtenbide bakoitzaren kostuaren eta irisgarritasunaren ebaluazioa jaso baitu. Helburua betetzeko behar diren gidalerroak, finantziazio-ereduak eta politikak ere bildu ditu txostenean, beste lurralde batzuetan (Asian, esaterako) egindako aurrerapenak adibidetzat hartuta eta testuingurura moldatuta.

2022an, Europar Batasunak energia-iturri berdeen zerrendan sartu zuen zentral nuklearren bidez sortutakoa. Hala eta guztiz ere, Europako herrialde guztiek ez dute jarrera bera: adibidez, Frantziak, Suediak, Eslovakiak, Hungariak, Bulgariak eta Poloniak trantsizio energetikorako lagungarritzat jotzen dute; aitzitik, Italiak, Alemaniak, Espainiak, Belgikak eta Austriak bestelako iturri batzuk onetsi dituzte, hala nola eguzki-energia eta eolikoa.

Jarrerak jarrera, energia nuklearra indarra galtzen ari da Europan. Eraikita dauden zentralen % 30 beren bizi-zikloaren azkenera iritsiko dira urtebeteko epean. Italia izan zen zentralak ixten lehena: 1987an, erreferendum batean erabaki zuen energia-mota hori baztertzea, eta 1990etik ez du zentralik martxan. Alemaniak 2023an gelditu zituen herrialdeko azken erreaktoreak, eta Espainiak 2035erako iragarri du itxiera. Belgikak 2025ean itxi behar zituen, baina, Errusiak Ukrainia inbaditzean sortu den desegonkortasunaren ondorioz, beste hamar urtez luzatu du epea.

Zentral berriak 

Energia nuklearraren Europako ekoizlerik handiena Frantzia da. Herrialdean ekoizten den elektrizitatearen % 65-70 erreaktore nuklearretan sortzen da. Baina azkenaldian gorabehera dezente izaten ari dira, eta nahi gabeko geldialdiak egin behar izan dituzte, bai arazo teknikoengatik, bai beroarengatik. Izan ere, erreaktoreak inguruko urarekin hozten dituzte; ura gehiegi berotzen bada, erreaktorea ezin da hoztu, eta gelditu egin behar dute.