Europar Batzordeak airearen kalitatea hobetzeko neurri berriak onartu ditu. Horren bidez, poluzio atmosferikoak eragiten dituen heriotza goiztiarrak prebenitzea espero du; izan ere, aire-kutsadurak 300.000 heriotza goiztiar eragiten ditu urtean Europar Batasunean.
Aitana Lertxundi Manterola osasun publikoko ikertzaileak baieztatu du airearen poluzioa kezka-iturri nagusietakoa dela osasun publikoarentzat, arnasten ditugun kutsatzaileek ondorio nabarmenak baitituzte osasunean, zuzenean zein zeharka. Baina, haren esanean, airearen kalitatea bermatzeko neurriak “atzetik doaz beti”.
Europan, airearen kalitatea zaintzeko aurreko zuzentaraua 2008an ezarri zen. Espainian, erkidegoen eskumena da airearen kalitatea zaintzea; hortaz, EAEn Eusko Jaurlaritzaren ardurapean dago airearen kalitatea kontrolatzen duen estazio-sarea.
Hauek dira neurtzen diren kutsatzaile nagusiak: sufre dioxidoa (SO2), nitrogeno oxidoak (NO eta NO2), ozono troposferikoa, karbono monoxidoa (CO), bentzenoa eta partikula esekiak. Azken horiek arazo gehien eragiten duten kutsatzaileetakoak dira, eta tamaina askotakoak izaten dira. Airearen kalitatearen legedian bi zatiki-mota ageri dira, osasunean eta ingurumenean duten eraginaren arabera: PM10 (10 µm-tik beherako diametroa dutenak) eta PM2,5 (2,5 µm-tik beherakoa).
2025eko ekainean, gizarte-loturei buruzko txostena argitaratu zuen Osasunaren Mundu Erakundearen Gizarte Loturaren Batzordeak. Txosten horretan, osasun sozialaren garrantzia azpimarratzeaz gain, bakardadearen kalteez ohartarazten da, eta gizarte-loturak indartzeko gidalerroak eskaintzen dira.
OMEren arabera, osasunak hiru alderdi ditu, fisikoa, psikikoa eta soziala, eta hirurek dute pareko garrantzia. Alabaina, duela urte batzuk arte ez zaio behar besteko arreta jarri nahi gabeko bakardadeari, eta ez da nahikoa ikertu horrek osasunean eta ongizatean duen eragina. Azkenaldian egindako ikerketek, baina, bakardadearen 一edo, OMEk deitzen dion bezala, deskonexio sozialaren一 neurria jarri dute agerian: 2014-2023 artean, munduko sei pertsonatik bat bakarrik sentitu zen; bestalde, 2024-2017 artean 871.000 pertsona hil ziren bakardadearen ondorioz. Izan ere, deskonexio sozialak heriotza-kausa guztietan eragiten du: kardiopatiak, iktusa, depresioa, antsietatea…
Bi noranzkoetan
Osasun fisikoaren eta sozialaren arteko erlazioak, gainera, bi noranzko ditu. Izan ere, gaixo egoteak etxetik ezin ateratzea, lagunekin elkartzeko gogoa galtzea, substantziak patologikoki kontsumitzea… ekar dezake. Eta alderantziz: bakarrik sentitzeak bizi-ohitura ez-osasungarriak izatera eraman dezake pertsona bat. Horretan guztian, gainera, baldintzatzaile sozialak gurutzatzen dira. Hau da: sistema ekonomikotik, politikotik eta kulturaletik eratorritako kondizioak norbanakoen osasun-egoera azaltzeko gako dira, baita talde sozialen arteko osasun-diferentziak ulertzeko ere.
2025eko otsailean argitaratutako ikerketa batek agerian jarri zuen COVID-19aren pandemiak sintoma depresiboen intzidentzia handitu zuela Euskal Autonomia Erkidegoan. Ondorio horretara iristeko, Osakidetzako erabiltzaileen arteko antidepresiboen kontsumoa aztertu zuten ikertzaileek. Argi dago, dena den, arazoa ez dela lurralde horretara mugatzen eta ez dela soilik pandemiaren ondorio: sei hilabete geroago Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) argitaratutako txostenaren arabera, munduan mila milioi pertsonak baino gehiagok ditu osasun mentaleko arazoak; hau da, populazio osoaren % 14k.
Lehen ikerketan, 2018ko martxotik 2024ko otsailera bitarteko antidepresiboen preskripzioak aztertu zituzten ikertzaileek, hiru alditan banatuta: pandemiaren aurretik (2018-2020), bitartean (2020-2022) eta ondoren (2022-2024). Hala, ikusi zuten pandemiak eragin nabarmena izan zuela antidepresiboen preskripzioan; batez ere, 40 urtetik beherako emakumeen artean.
Ikertzaileek iradokitakoaren arabera, pandemian zehar bi arrazoirengatik jasan zuten emakume gazteek inpaktu handiagoa ongizate emozionalean, biak ere genero-estereotipoetatik eratorriak: batetik, zaintzailearen rola, eta, bestetik, osasun sektoreko zaintzaren zereginen feminizazioa. Betalde, Frantzian ere antzeko emaitzak izan dituzte: pandemian zehar, antidepresiboen preskripzioak gorakada handiagoa izan du emakumeen artean, pandemia aurreko aldiarekin alderatuta.
Ondorio iraunkorrak
Azken hamarkadetan, aurrerapen nabarmenak egin dira Downen sindromea duten pertsonen inguruko ezagutzan, medikuntzan eta zaintzan. Hala ere, oraindik ere badira hutsuneak. Adibidez, jende gutxik daki Downen sindromea duten pertsona guztiek alzheimerra izango dutela egunen batean baldin eta nahikoa urte bizi badira.
Izan ere, Miren Altuna Azkargorta neurologoak azaldu duenez, zahartzaroko fenomenoak populazio orokorrean baino 20 urte lehenago gertatzen dira Downen sindromea duten pertsonen kasuan, eta, nahikoa urte biziz gero, denek garatuko dute alzheimerra. Are gehiago: 40 urte dituztenerako, alzheimerraren zantzuak izango dituzte garunean, eta, 60 urtera iritsitakoan, % 90ek dementzia izango dute. Horrenbestez, gaur-gaurkoz alzheimerra da pertsona horien lehen heriotza-arrazoia.
Euskadiri begiratuta, gaur egun gero eta ume gutxiago jaiotzen dira Downen sindromearekin, eta, era berean, Downen sindromea duten gero eta heldu gehiago daude, azken urteotan asko hazi baita haien bizi-itxaropena. Adierazle horri dagokionez, 1980ko hamarkadatik 1990ekora sekulako jauzia gertatu zen: Downen sindromearekin eta bihotzeko arazoekin jaiotzen ziren haurren kasuan, bihotzeko ebakuntza jaio eta lehenengo urtean egiten hasi ziren, eta, hala, haien heriotza saihestu zen. Alabaina, haien bizi-itxaropena ez da ia batere igo 2000. urtetik aurrera, eta populazio orokorrarena baino 20 urte gutxiagokoa da. Beraz, zientzialariek ikertzen jarraitzen dute, Downen sindromea duten pertsonek ahalik eta bizi-itxaropen luzeena izan dezaten, ongizate-maila onarekin.
Aurrerapenak laborategian
Herritarrek aisialdian zein tratamendu medikoetan kontsumitzen dituzten substantzia aktiboak uretara iristen dira. Osasun publikoaren ikuspegitik, ur beltzek daramatzaten substantziak analizatzea metodo eraginkorra da kontsumo-ohitura batzuk ezagutzeko.
Ingurumenaren ikuspegitik, ordea, kezkagarria da substantzia horiek uretara iristea, kalteak eragiten baitituzte ekosistemetan. Farmakokutsadura deritzo botikek ingurunean sortzen duten kutsadurari, eta horri aurre egiteko ari dira lanean, adibidez, Basque Sustainable Pharmacy taldeko ikertzaileak.
Ur beltzen analisiak
Espainian, Drogen eta Adikzioen Behategia arduratzen da ur beltzetan ageri ohi diren zenbait substantzia analizatzeaz. Helburua da datu fidagarriak eskuratzea, gero horietan oinarritu ahal izateko substantzien kontsumoari lotutako erabakiak eta politikak. Analisia urtez urte egiten denez, kontsumoaren bilakaera aztertzeko aukera ere ematen du.
Yeytuo izeneko botika merkaturatzeko oniritzia eman du Sendagaien Europako Agentziak (EMA), prozedura azkarraren bitartez. Izan ere, urtean bi injekzio nahikoa dira GIBaren infekzioa saihesteko. Hain eraginkorra eta emateko erraza izanik, adituek uste dute aurrerapauso nabarmena ekarriko duela hiesaren kontrako estrategian. Hala, Osasunaren Mundu Erakundearen (OME) bultzada ere jaso du, eta baimena aztertzeko taldean, OMEko ikertzaileek ez ezik, herrialde hauetakoek ere parte hartu dute: Uganda, Zambia, Kenya, Nigeria, Zimbabwe, Hegoafrikako Errepublika, Thailandia eta Vietnam.
Eraginkorra eta segurua
Yeytuoren osagai aktiboa lenakapabirra da. Science aldizkariak aurrerapen zientifiko nabarmenenen zerrenda egiten du urte-amaieran, eta 2024ko zerrendan molekula hori jarri zuen lehen tokian. Hortaz, hilabete gutxi batzuk nahikoak izan dira botikak merkaturako bidea egiteko.
Lenakapabir osagaia GIBak kanpoko geruzan (kapsidean) dituen proteinetara lotzen da. Horren ondorioz, birusa ezin da ugaldu, eta, beraz, infekzioa saihesten da.
Egungo joerari eutsiz gero, munduko herrialde bakar batek ere ez ditu beteko Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) 2030erako, PLOS ONE aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera. Mexikoko Unibertsitate Autonomoko ikertzaileek gidatu dute azterketa, eta helburuen arteko korrelazioak ere ikertu dituzte. Izan ere, ondorioztatu dute helburuak elkarrekin erlazionatuta daudela eta erlazio hori sinergikoa ala aurkakoa izan daitekeela. Alegia, helburuetako batzuek beste batzuk indartzen edo bultzatzen dituzte, baina kontrakoa ere gertatzen da: zenbait helbururen alde egitea beste batzuen kalterako da.
Ondorio horretara iristeko, ikertzaileek Nazio Batuen Erakundeak zehaztutako adierazleak eta ongizate-indizeak aztertu dituzte adimen artifizialaren bidez, 20 urte baino gehiagoko epean eta 107 herrialdetan. Hain zuzen, adimen artifizialeko algoritmoek eraginkortasun handiz identifikatzen dituzte ereduak datu-multzo handietan. Azterketa horretan, sei herrialde-kluster edo talde azaldu ziren. Maparen gainean jarri zituztenean, ikertzaileek ikusi zuten talde bakoitzeko herrialdeek harreman geografikoak, kulturalak, komertzialak edo kolonialak dituztela elkarren artea; hau da, geopolitikak sortzen ditu taldeok.
Ikertzaileek baieztatu dute herrialde guztiek egin dutela aurrera helburuak betetzeko bidean, baina alde handiak daudela bakoitzaren egungo egoeran; batetik, ez zirelako leku beretik abiatu, eta, bestetik, abiadura desberdinetan aurreratzen dutelako. Bestalde, 2020-2023an atzerakada bat egon zela ikusi dute, pandemiaren ondorioz.
Nolanahi ere, azterketak iragarri duenez, pandemiaren sasoia alde batera utzita, herrialde guztiek lortuko lituzkete helburuak, baina ez 2030erako. Azkenak 2100. urtean iritsiko lirateke helburuak betetzera, eta, hain justu ere, ustez aurreratuenak dauden lurraldeak izango lirateke azken horiek: AEB eta Europa.
British Medical Journal aldizkari espezializatuaren arabera, Gazako gosetea bizi osorako zigorra da, eta ondorioak hurrengo belaunaldiek ere pairatuko dituzte. Idatziaren egilea Alex de Waal da, World Peace Fundation erakundeko zuzendaria (Munduko Bakea Fundazioa, Tufts Unibertsitatekoa). De Waalek gogora ekarri du 1970eko hamarkadan nutrizionistek esplikatu zutela fase-aldaketa bat gertatzen dela elikagaien krisi akutu batetik erabateko gosetera igarotzean, ur hotza izozten denean gertatzen den bezala. Gazan hori gertatu dela baieztatu du, eta Israel egin du horren erantzule.
Halaber, oroitarazi du duela zazpi urte Nazio Batuen Erakundeko Segurtasun Kontseiluak 2417 ebazpena onartu zuela aho batez. Ebazpen horren arabera, ekintza azkarrak egin behar dira gatazka armatu batek elikagaien segurtasun-eza edo gosete orokortua eragiteko arriskua dagoenean. Horrez gain, nolabaiteko arma gisa zibilen gosetea erabiltzea gerra-krimena izan daitekeela ere zehaztu zuen ebazpenak.
De Waalek adierazi du azken gosete guztiak militarrek eragin dituztela neurri handi batean; izan ere, ekintza militarrek suntsitu egiten dute bai ekonomia, bai bizibideak, bai pertsonek bizirik irauteko behar dutena. Etiopia, Siria eta Yemen jarri ditu adibidetzat, baita Nigeria eta Sudan ere.
Ikerketek erakutsi dute erabateko gosetea bizi osorako zigorra dela bizirik irauten dutenentzat. Esaterako, frogatu dute Bigarren Mundu Gerran 1944-1945ko neguan naziek Herbehereetan sortutako goseteak ondorio fisiko eta psikiko iraunkorrak utzi zituela bizirik iraun zutenengan. Kalte soziala ere aipatu du De Waalek: beren umeak hiltzen ikusten dituzten amak, goseak ez hiltzeko jana ezkutatzen duten bizilagunak… Torturarekin parekatu du gosetea: bizirauteko senak agintzen duenean, desagertu egiten dira gizaki egiten gaituzten bulkadak, hala nola errukia, elkartasuna eta maitasuna.
Ingurune natural zatikatuetan, igarobide edo korridore ekologikoak ezartzen dira, bananduta geratzen diren basabizitzako populazioak elkartzeko edo harremanetan jartzeko. Zatiketa horiek, gehienetan, giza jardueraren ondorio izaten dira: garraio-azpiegiturak, hiri-proiektuak… Igarobideei esker, populazioen arteko banakoen trukea ahalbidetzen da, eta aurre egiten zaie isolamenduak dakartzan eragozpenei.
Ingurune naturaletatik hirietara etorrita, 2018an egitasmo bat sortu zen Europan, hirien barruan igarobide osasungarriak sortzeko. URBiNAT izena du proiektuak, eta 2024ra bitarteko epea bazuen ere, tarte horretan martxan jarritako ildoek aurrera jarraitzen dute eta beste hiri batzuetara hedatzen ari dira.
“Portora noa”
Europako zazpi hiriren artean sortu zen egitasmoa: Porto, Nantes, Sofia, Siena, Nova Gorica, Brusela eta Høje-Taastrup. Izan ere, hiri gehienetan bezala, haietan ere aldirietan eraiki ziren etxebizitza sozialen auzoak, eta auzo horiek hirigunetik eta hiriaren bizitzatik bereizita geratu ziren. Horren adierazle da, adibidez, Porto kanpoaldeko auzotarrek “Portora noa” esapidea erabiltzea hirigunera zihoazela esateko.
2022an, munduko herrialdeek plastikoak murrizteko konpromisoa hartuko zutela erabaki zuten biltzar batean, Nazio Batuen Ingurumen Programaren gidaritzapean (UNEP). Konpromiso hori zehazteko eta juridikoki loteslea izango den itun batean jasotzeko, bost biltzar egin dira geroztik, estatuen eta erakundeen ordezkariekin. Azkena (INC-5.2) 2025eko abuztuan egin zen, Genevan, eta, nahiz eta epea amaitu ondoren ere negoziatzen jarraitu zuten, ez zuten ituna adosterik lortu.
Helburua argia zen: plastikoen kutsadura murrizteko itun bat lortzea, itsasoak ere barne hartuta; juridikoki loteslea, eta ahalik eta zabalena. Herrialde petrolio-ekoizleek, baina, adostasuna lortzea eragotzi dute, ez baitzeuden prest funtsezko bi puntu onartzeko: plastikoaren ekoizpena mugatzea eta plastikoarekin erlazionatutako substantzia toxikoak debekatzea. Horren ordez, plastiko-hondakinak tratatzeko eta birziklatzeko neurriak hartzea proposatu zuten. Herrialde gehienen iritziz, ordea, horretara mugatuz gero, ituna itxurakeria hutsean geratuko litzateke.
Inger Andersen UNEPen zuzendari exekutiboak adierazi duenez, itunaren testua adosterik lortu ez badute ere, UNEPek plastikoen poluzioaren aurka lan egiten jarraituko du. «Gure lurpeko uretan dagoen poluzioa; lurrean, erreketan, ozeanoetan; eta bai, gure gorputzetan ere bai», zehaztu du, hitzez hitz.
Ezkutuko kalteak
Kozinatzean energia garbiak erabiltzea funtsezkoa da pertsonen ongizaterako eta lurraldearen garapenerako. Afrikan, baina, kontinente osoko bost familiatik lauk sute irekietan edo oinarrizko berogailuen gainean kozinatzen dute, erregai kutsatzaileak errez, hala nola egurra, ikatza eta simaurra. Praktika horrek sortzen duen kutsaduraren ondorioz, urtean 800.000 heriotza goiztiar baino gehiago gertatzen dira, eta hildako ia denak emakumeak eta haurrak izaten dira. Horrek eragin nabarmena du, pertsonen osasunean ez ezik, baita gizartearen genero-berdintasunean eta garapen ekonomikoan ere.
2024an, Afrikan sukalde garbiak izatea lortzeko biltzarra egin zen Parisen, IEA Energiaren Nazioarteko Erakundearen gidaritzapean. 60 herrialde inguruk parte hartu zuten, eta hitzartu zuten ezinbestean bermatu behar dela herritar guztiek sukalde garbiak izatea eskuragarri; horrekin batera, helburu hori lortzeko behar diren baliabide ekonomikoak ere agindu zituzten.
Finean, irtenbidea sukaldeak aldatzean datza; alegia, erregai eta sistema garbiekin ordezkatzea orain erabili ohi dituztenak. 2040. urtea jarri dute helmuga-data gisa.
Berriki, IEAk beste pauso bat eman du, eta Saharaz hegoaldeko herrialdeetako sukaldeen kartografia bat argitaratu du, non irtenbide bakoitzaren kostuaren eta irisgarritasunaren ebaluazioa jaso baitu. Helburua betetzeko behar diren gidalerroak, finantziazio-ereduak eta politikak ere bildu ditu txostenean, beste lurralde batzuetan (Asian, esaterako) egindako aurrerapenak adibidetzat hartuta eta testuingurura moldatuta.
Gaurko gizartean, joera dago pentsatzeko (eta pentsarazteko) ia dena norbanakoaren esku dagoela; halere, ebidentziek erakusten dute alderdi asko norberaren erabakimenetik kanpo geratzen direla. Adibide argi bat obesitatea da: nahiz eta batzuek dioten argaltzea borondate-kontua dela, uste horretan oinarritutako estrategiek porrot egiten dute. Izan ere, obesitatean faktore biologikoek eragiten dute (genetika, metabolismoa, hormonak…), baina baita baldintzatzaile sozialek ere, hala nola maila sozioekonomikoak, bizilekuak, etniak eta enpleguak. Horiei, gainera, baldintzatzaile komertzialak gehitu behar zaizkie; alegia, industriak eragiten duen presioa.
Baldintzatzaile komertzialak ezkutuan egon dira urteetan. Azkenaldian, baina, osasun-arduradunen arreta bereganatu dute, beren eragina oso baita nabarmena. The Lancet aldizkariak 2023an ateratako artikulu baten arabera, lau industria zehatz —alkohola, tabakoa, elikagai ultraprozesatuak eta erregai fosilak— urtean munduan gertatzen diren heriotzen heren baten erantzuleak dira, gutxienez.
Auzia korapilatsua da, eta interes politikoak ere nahasten dira. Europar Batasunean, adibidez, behin eta berriro ari dira atzeratzen errekuntza-motordun ibilgailuen industriaren amaiera. Izan ere, indar handiagoa du ekonomiak, ezen ez herritarren osasunak eta klima-aldaketari aurre egiteko konpromisoak.
Emakumeen gaineko presioa
