2025eko ekainean, gizarte-loturei buruzko txostena argitaratu zuen Osasunaren Mundu Erakundearen Gizarte Loturaren Batzordeak. Txosten horretan, osasun sozialaren garrantzia azpimarratzeaz gain, bakardadearen kalteez ohartarazten da, eta gizarte-loturak indartzeko gidalerroak eskaintzen dira.

OMEren arabera, osasunak hiru alderdi ditu, fisikoa, psikikoa eta soziala, eta hirurek dute pareko garrantzia. Alabaina, duela urte batzuk arte ez zaio behar besteko arreta jarri nahi gabeko bakardadeari, eta ez da nahikoa ikertu horrek osasunean eta ongizatean duen eragina. Azkenaldian egindako ikerketek, baina, bakardadearen 一edo, OMEk deitzen dion bezala, deskonexio sozialaren一 neurria jarri dute agerian: 2014-2023 artean, munduko sei pertsonatik bat bakarrik sentitu zen; bestalde, 2024-2017 artean 871.000 pertsona hil ziren bakardadearen ondorioz. Izan ere, deskonexio sozialak heriotza-kausa guztietan eragiten du: kardiopatiak, iktusa, depresioa, antsietatea…

Bi noranzkoetan

Osasun fisikoaren eta sozialaren arteko erlazioak, gainera, bi noranzko ditu. Izan ere, gaixo egoteak etxetik ezin ateratzea, lagunekin elkartzeko gogoa galtzea, substantziak patologikoki kontsumitzea… ekar dezake. Eta alderantziz: bakarrik sentitzeak bizi-ohitura ez-osasungarriak izatera eraman dezake pertsona bat. Horretan guztian, gainera, baldintzatzaile sozialak gurutzatzen dira. Hau da: sistema ekonomikotik, politikotik eta kulturaletik eratorritako kondizioak norbanakoen osasun-egoera azaltzeko gako dira, baita talde sozialen arteko osasun-diferentziak ulertzeko ere.

Mundu mailako datuek argi erakusten dute botere ekonomiko handiena duten herrialdeak direla karbono-arrasto handiena dutenak. Eta, herrialde bakoitzaren barruan, banako aberatsenak dira gehien kutsatzen dutenak. Hala, Nature aldizkariaren artikulu baten arabera, munduko pertsonarik dirudunen % 1ek gizateria pobreenaren bi herenak adina karbono dioxido isuri zuen.

“Zergatik ezin ditu munduak dirudunak jasan” da aipatutako artikuluaren izenburua, eta segidan ematen du erantzuna: dirudunak garestiegiak dira Lurrarentzat. Garbi adierazten du ondorioa ere: ekitatea ezinbestekoa da jasangarritasunerako.

Hain zuzen, artikuluaren egileek baieztatu dutenez, zenbat eta berdintasun handiagoa izan gizartean, orduan eta emaitza hobeak lortzen dituzte herrialdeek ingurumeneko bost adierazle hauetan: airearen poluzioa, hondakinen birziklapena, karbono-emisioak, garapena (Nazio Batuen Garapen Jasangarrirako Helburuen arabera) eta nazioarteko lankidetza.

Gizon zuri aberatsa

2025eko otsailean argitaratutako ikerketa batek agerian jarri zuen COVID-19aren pandemiak sintoma depresiboen intzidentzia handitu zuela Euskal Autonomia Erkidegoan. Ondorio horretara iristeko, Osakidetzako erabiltzaileen arteko antidepresiboen kontsumoa aztertu zuten ikertzaileek. Argi dago, dena den, arazoa ez dela lurralde horretara mugatzen eta ez dela soilik pandemiaren ondorio: sei hilabete geroago Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) argitaratutako txostenaren arabera, munduan mila milioi pertsonak baino gehiagok ditu osasun mentaleko arazoak; hau da, populazio osoaren % 14k.

Lehen ikerketan, 2018ko martxotik 2024ko otsailera bitarteko antidepresiboen preskripzioak aztertu zituzten ikertzaileek, hiru alditan banatuta: pandemiaren aurretik (2018-2020), bitartean (2020-2022) eta ondoren (2022-2024). Hala, ikusi zuten pandemiak eragin nabarmena izan zuela antidepresiboen preskripzioan; batez ere, 40 urtetik beherako emakumeen artean. 

Ikertzaileek iradokitakoaren arabera, pandemian zehar bi arrazoirengatik jasan zuten emakume gazteek inpaktu handiagoa ongizate emozionalean, biak ere genero-estereotipoetatik eratorriak: batetik, zaintzailearen rola, eta, bestetik, osasun sektoreko zaintzaren zereginen feminizazioa. Betalde, Frantzian ere antzeko emaitzak izan dituzte: pandemian zehar, antidepresiboen preskripzioak gorakada handiagoa izan du emakumeen artean, pandemia aurreko aldiarekin alderatuta. 

Ondorio iraunkorrak

Azken hamarkadetan, aurrerapen nabarmenak egin dira Downen sindromea duten pertsonen inguruko ezagutzan, medikuntzan eta zaintzan. Hala ere, oraindik ere badira hutsuneak. Adibidez, jende gutxik daki Downen sindromea duten pertsona guztiek alzheimerra izango dutela egunen batean baldin eta nahikoa urte bizi badira.

Izan ere, Miren Altuna Azkargorta neurologoak azaldu duenez, zahartzaroko fenomenoak populazio orokorrean baino 20 urte lehenago gertatzen dira Downen sindromea duten pertsonen kasuan, eta, nahikoa urte biziz gero, denek garatuko dute alzheimerra. Are gehiago: 40 urte dituztenerako, alzheimerraren zantzuak izango dituzte garunean, eta, 60 urtera iritsitakoan, % 90ek dementzia izango dute. Horrenbestez, gaur-gaurkoz alzheimerra da pertsona horien lehen heriotza-arrazoia.

Euskadiri begiratuta, gaur egun gero eta ume gutxiago jaiotzen dira Downen sindromearekin, eta, era berean, Downen sindromea duten gero eta heldu gehiago daude, azken urteotan asko hazi baita haien bizi-itxaropena. Adierazle horri dagokionez, 1980ko hamarkadatik 1990ekora sekulako jauzia gertatu zen: Downen sindromearekin eta bihotzeko arazoekin jaiotzen ziren haurren kasuan, bihotzeko ebakuntza jaio eta lehenengo urtean egiten hasi ziren, eta, hala, haien heriotza saihestu zen. Alabaina, haien bizi-itxaropena ez da ia batere igo 2000. urtetik aurrera, eta populazio orokorrarena baino 20 urte gutxiagokoa da. Beraz, zientzialariek ikertzen jarraitzen dute, Downen sindromea duten pertsonek ahalik eta bizi-itxaropen luzeena izan dezaten, ongizate-maila onarekin.

Aurrerapenak laborategian

Uppsala Conflict Data Program (UCDP) Uppsala Unibertsitatearen ikerketa-zentro bat da, eta munduan erreferentziazkoa da indarkeria antolatuari buruzko datuetan eta azterketetan. Hain zuzen, hark sortu zuen gatazka armatuaz nazioartean erabiltzen den definizioa, eta 40 urte baino gehiago daramatza gaiari buruzko datuak biltzen eta ikerketak egiten.

Journal of Peace Research aldizkarian argitaratu ditu azken datuak, «Indarkeria antolatua 1989–2024 bitartean, eta biktima zibilak identifikatzeko erronkak» artikuluan. Hor esaten denaren arabera, 2023tik 2024ra 59tik 61era igo zen estatu berean oinarritutako gatazka armatuen kopurua. Gatazka horiek estatuen barruan gertatzen dira, etsaitutako aldeen artean; eta alde horietako bat, gutxienez, estatuaren burua izaten da. Bada, gatazka-mota horri dagokionez, UCDPk bere historia osoan erregistratu duen kopururik handiena zenbatu du bigarren urtez jarraian.

Gerretan ere, alderdietako bat, gutxienez, estatuaren buru da. UCDPren definizioaren arabera, ordea, gatazka bat gerratzat hartu ahal izateko ezinbestekoa da urtebeteko epean mila hildako edo gehiago izatea. Horrenbestez, 2023tik 2024ra 9tik 11ra igaro da gerra-kopurua; eta, hala, 2016az geroztiko kopururik handiena zenbatu du 2024an.

Ikerketa-zentroak beherakada txikiak erregistratu ditu hildakoetan, bai estatuan oinarritutako gatazketan, bai indarkeria antolatuan, oro har. Aitzitik, alde bakarreko indarkeriak gorakada handia izan du; batez ere Estatu Islamikoak Afrikan egindako erasoetan, baita Haitin ere, estatuz kanpoko eragileek egindako hilketa orokortuetan. Bestalde, estatuz kanpoko gatazkek behera egin dute, bai gatazka aktiboen kopuruan, bai hildakoen guztizkoan. Guztira, indarkeria antolatuari dagozkion ia 160.000 hildako erregistratu zituen UCDPk 2024an.

Yeytuo izeneko botika merkaturatzeko oniritzia eman du Sendagaien Europako Agentziak (EMA), prozedura azkarraren bitartez. Izan ere, urtean bi injekzio nahikoa dira GIBaren infekzioa saihesteko. Hain eraginkorra eta emateko erraza izanik, adituek uste dute aurrerapauso nabarmena ekarriko duela hiesaren kontrako estrategian. Hala, Osasunaren Mundu Erakundearen (OME) bultzada ere jaso du, eta baimena aztertzeko taldean, OMEko ikertzaileek ez ezik, herrialde hauetakoek ere parte hartu dute: Uganda, Zambia, Kenya, Nigeria, Zimbabwe, Hegoafrikako Errepublika, Thailandia eta Vietnam.

Eraginkorra eta segurua

Yeytuoren osagai aktiboa lenakapabirra da. Science aldizkariak aurrerapen zientifiko nabarmenenen zerrenda egiten du urte-amaieran, eta 2024ko zerrendan molekula hori jarri zuen lehen tokian. Hortaz, hilabete gutxi batzuk nahikoak izan dira botikak merkaturako bidea egiteko.

Lenakapabir osagaia GIBak kanpoko geruzan (kapsidean) dituen proteinetara lotzen da. Horren ondorioz, birusa ezin da ugaldu, eta, beraz, infekzioa saihesten da.

Egungo joerari eutsiz gero, munduko herrialde bakar batek ere ez ditu beteko Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) 2030erako, PLOS ONE aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera. Mexikoko Unibertsitate Autonomoko ikertzaileek gidatu dute azterketa, eta helburuen arteko korrelazioak ere ikertu dituzte. Izan ere, ondorioztatu dute helburuak elkarrekin erlazionatuta daudela eta erlazio hori sinergikoa ala aurkakoa izan daitekeela. Alegia, helburuetako batzuek beste batzuk indartzen edo bultzatzen dituzte, baina kontrakoa ere gertatzen da: zenbait helbururen alde egitea beste batzuen kalterako da.

Ondorio horretara iristeko, ikertzaileek Nazio Batuen Erakundeak zehaztutako adierazleak eta ongizate-indizeak aztertu dituzte adimen artifizialaren bidez, 20 urte baino gehiagoko epean eta 107 herrialdetan. Hain zuzen, adimen artifizialeko algoritmoek eraginkortasun handiz identifikatzen dituzte ereduak datu-multzo handietan. Azterketa horretan, sei herrialde-kluster edo talde azaldu ziren. Maparen gainean jarri zituztenean, ikertzaileek ikusi zuten talde bakoitzeko herrialdeek harreman geografikoak, kulturalak, komertzialak edo kolonialak dituztela elkarren artea; hau da, geopolitikak sortzen ditu taldeok.

Ikertzaileek baieztatu dute herrialde guztiek egin dutela aurrera helburuak betetzeko bidean, baina alde handiak daudela bakoitzaren egungo egoeran; batetik, ez zirelako leku beretik abiatu, eta, bestetik, abiadura desberdinetan aurreratzen dutelako. Bestalde, 2020-2023an atzerakada bat egon zela ikusi dute, pandemiaren ondorioz.

Nolanahi ere, azterketak iragarri duenez, pandemiaren sasoia alde batera utzita, herrialde guztiek lortuko lituzkete helburuak, baina ez 2030erako. Azkenak 2100. urtean iritsiko lirateke helburuak betetzera, eta, hain justu ere, ustez aurreratuenak dauden lurraldeak izango lirateke azken horiek: AEB eta Europa.

Ingurune natural zatikatuetan, igarobide edo korridore ekologikoak ezartzen dira, bananduta geratzen diren basabizitzako populazioak elkartzeko edo harremanetan jartzeko. Zatiketa horiek, gehienetan, giza jardueraren ondorio izaten dira: garraio-azpiegiturak, hiri-proiektuak… Igarobideei esker, populazioen arteko banakoen trukea ahalbidetzen da, eta aurre egiten zaie isolamenduak dakartzan eragozpenei.

Ingurune naturaletatik hirietara etorrita, 2018an egitasmo bat sortu zen Europan, hirien barruan igarobide osasungarriak sortzeko. URBiNAT izena du proiektuak, eta 2024ra bitarteko epea bazuen ere, tarte horretan martxan jarritako ildoek aurrera jarraitzen dute eta beste hiri batzuetara hedatzen ari dira.

“Portora noa”

Europako zazpi hiriren artean sortu zen egitasmoa: Porto, Nantes, Sofia, Siena, Nova Gorica, Brusela eta Høje-Taastrup. Izan ere, hiri gehienetan bezala, haietan ere aldirietan eraiki ziren etxebizitza sozialen auzoak, eta auzo horiek hirigunetik eta hiriaren bizitzatik bereizita geratu ziren. Horren adierazle da, adibidez, Porto kanpoaldeko auzotarrek “Portora noa” esapidea erabiltzea hirigunera zihoazela esateko.

2022an, munduko herrialdeek plastikoak murrizteko konpromisoa hartuko zutela erabaki zuten biltzar batean, Nazio Batuen Ingurumen Programaren gidaritzapean (UNEP). Konpromiso hori zehazteko eta juridikoki loteslea izango den itun batean jasotzeko, bost biltzar egin dira geroztik, estatuen eta erakundeen ordezkariekin. Azkena (INC-5.2) 2025eko abuztuan egin zen, Genevan, eta, nahiz eta epea amaitu ondoren ere negoziatzen jarraitu zuten, ez zuten ituna adosterik lortu.

Helburua argia zen: plastikoen kutsadura murrizteko itun bat lortzea, itsasoak ere barne hartuta; juridikoki loteslea, eta ahalik eta zabalena. Herrialde petrolio-ekoizleek, baina, adostasuna lortzea eragotzi dute, ez baitzeuden prest funtsezko bi puntu onartzeko: plastikoaren ekoizpena mugatzea eta plastikoarekin erlazionatutako substantzia toxikoak debekatzea. Horren ordez, plastiko-hondakinak tratatzeko eta birziklatzeko neurriak hartzea proposatu zuten. Herrialde gehienen iritziz, ordea, horretara mugatuz gero, ituna itxurakeria hutsean geratuko litzateke.

Inger Andersen UNEPen zuzendari exekutiboak adierazi duenez, itunaren testua adosterik lortu ez badute ere, UNEPek plastikoen poluzioaren aurka lan egiten jarraituko du. «Gure lurpeko uretan dagoen poluzioa; lurrean, erreketan, ozeanoetan; eta bai, gure gorputzetan ere bai», zehaztu du, hitzez hitz.

Ezkutuko kalteak

Kozinatzean energia garbiak erabiltzea funtsezkoa da pertsonen ongizaterako eta lurraldearen garapenerako. Afrikan, baina, kontinente osoko bost familiatik lauk sute irekietan edo oinarrizko berogailuen gainean kozinatzen dute, erregai kutsatzaileak errez, hala nola egurra, ikatza eta simaurra. Praktika horrek sortzen duen kutsaduraren ondorioz, urtean 800.000 heriotza goiztiar baino gehiago gertatzen dira, eta hildako ia denak emakumeak eta haurrak izaten dira. Horrek eragin nabarmena du, pertsonen osasunean ez ezik, baita gizartearen genero-berdintasunean eta garapen ekonomikoan ere.

2024an, Afrikan sukalde garbiak izatea lortzeko biltzarra egin zen Parisen, IEA Energiaren Nazioarteko Erakundearen gidaritzapean. 60 herrialde inguruk parte hartu zuten, eta hitzartu zuten ezinbestean bermatu behar dela herritar guztiek sukalde garbiak izatea eskuragarri; horrekin batera, helburu hori lortzeko behar diren baliabide ekonomikoak ere agindu zituzten.

Finean, irtenbidea sukaldeak aldatzean datza; alegia, erregai eta sistema garbiekin ordezkatzea orain erabili ohi dituztenak. 2040. urtea jarri dute helmuga-data gisa.

Berriki, IEAk beste pauso bat eman du, eta Saharaz hegoaldeko herrialdeetako sukaldeen kartografia bat argitaratu du, non irtenbide bakoitzaren kostuaren eta irisgarritasunaren ebaluazioa jaso baitu. Helburua betetzeko behar diren gidalerroak, finantziazio-ereduak eta politikak ere bildu ditu txostenean, beste lurralde batzuetan (Asian, esaterako) egindako aurrerapenak adibidetzat hartuta eta testuingurura moldatuta.

Zeelanda Berriko, Australiako, Kanadako eta AEBko zientzialari indigena batzuek aldarrikatu dutenez, bada garaia erakunde zientifikoak deskolonizatzeko eta herri indigenen jakintzari balioa emateko. Nature aldizkarian argitaratu dute aldarrikapena. Artikuluan, mendebaldeko zientziaren hegemonia eta jokaera koloniala salatu dituzte, eta horri aurre egiteko eta egoera aldatzeko gakoak eman dituzte. Zortzi dira guztira.

Lehenik eta behin, erakunde zientifikoek beren izaera koloniala onartu behar dute, eta haietan aritzen diren zientzialariek (unibertsitateko ikasleek) historia ezagutu behar dute. James Cook-ek 1768an Hego Pazifikora egindako bidaia aipatu dute adibidetzat.

Baina gaur egun ere kolonialismoa ez dela desagertu oroitarazi dute. Esaterako, aurpegia ezagutzeko algoritmoak zurien ezaugarrietan oinarritzen dira; ondorioz, emaitza okerrak ematen dituzte pertsona beltzetan eta indigenetan. Oro har, zientzia-sistemaren kolonialismoak desberdintasunak eragiten ditu osasunean eta egoera sozialean: beste populazio-taldeekin alderatuta, indigenek bizi-itxaropen laburragoa dute, eta amen eta jaioberrien heriotza-tasak handiagoak dira.

Dirua eta ingurua

Gaurko gizartean, joera dago pentsatzeko (eta pentsarazteko) ia dena norbanakoaren esku dagoela; halere, ebidentziek erakusten dute alderdi asko norberaren erabakimenetik kanpo geratzen direla. Adibide argi bat obesitatea da: nahiz eta batzuek dioten argaltzea borondate-kontua dela, uste horretan oinarritutako estrategiek porrot egiten dute. Izan ere, obesitatean faktore biologikoek eragiten dute (genetika, metabolismoa, hormonak…), baina baita baldintzatzaile sozialek ere, hala nola maila sozioekonomikoak, bizilekuak, etniak eta enpleguak. Horiei, gainera, baldintzatzaile komertzialak gehitu behar zaizkie; alegia, industriak eragiten duen presioa.

Baldintzatzaile komertzialak ezkutuan egon dira urteetan. Azkenaldian, baina, osasun-arduradunen arreta bereganatu dute, beren eragina oso baita nabarmena. The Lancet aldizkariak 2023an ateratako artikulu baten arabera, lau industria zehatz —alkohola, tabakoa, elikagai ultraprozesatuak eta erregai fosilak— urtean munduan gertatzen diren heriotzen heren baten erantzuleak dira, gutxienez.

Auzia korapilatsua da, eta interes politikoak ere nahasten dira. Europar Batasunean, adibidez, behin eta berriro ari dira atzeratzen errekuntza-motordun ibilgailuen industriaren amaiera. Izan ere, indar handiagoa du ekonomiak, ezen ez herritarren osasunak eta klima-aldaketari aurre egiteko konpromisoak. 

Emakumeen gaineko presioa