Europar Batzordeak airearen kalitatea hobetzeko neurri berriak onartu ditu. Horren bidez, poluzio atmosferikoak eragiten dituen heriotza goiztiarrak prebenitzea espero du; izan ere, aire-kutsadurak 300.000 heriotza goiztiar eragiten ditu urtean Europar Batasunean.
Aitana Lertxundi Manterola osasun publikoko ikertzaileak baieztatu du airearen poluzioa kezka-iturri nagusietakoa dela osasun publikoarentzat, arnasten ditugun kutsatzaileek ondorio nabarmenak baitituzte osasunean, zuzenean zein zeharka. Baina, haren esanean, airearen kalitatea bermatzeko neurriak “atzetik doaz beti”.
Europan, airearen kalitatea zaintzeko aurreko zuzentaraua 2008an ezarri zen. Espainian, erkidegoen eskumena da airearen kalitatea zaintzea; hortaz, EAEn Eusko Jaurlaritzaren ardurapean dago airearen kalitatea kontrolatzen duen estazio-sarea.
Hauek dira neurtzen diren kutsatzaile nagusiak: sufre dioxidoa (SO2), nitrogeno oxidoak (NO eta NO2), ozono troposferikoa, karbono monoxidoa (CO), bentzenoa eta partikula esekiak. Azken horiek arazo gehien eragiten duten kutsatzaileetakoak dira, eta tamaina askotakoak izaten dira. Airearen kalitatearen legedian bi zatiki-mota ageri dira, osasunean eta ingurumenean duten eraginaren arabera: PM10 (10 µm-tik beherako diametroa dutenak) eta PM2,5 (2,5 µm-tik beherakoa).
2025eko ekainean, gizarte-loturei buruzko txostena argitaratu zuen Osasunaren Mundu Erakundearen Gizarte Loturaren Batzordeak. Txosten horretan, osasun sozialaren garrantzia azpimarratzeaz gain, bakardadearen kalteez ohartarazten da, eta gizarte-loturak indartzeko gidalerroak eskaintzen dira.
OMEren arabera, osasunak hiru alderdi ditu, fisikoa, psikikoa eta soziala, eta hirurek dute pareko garrantzia. Alabaina, duela urte batzuk arte ez zaio behar besteko arreta jarri nahi gabeko bakardadeari, eta ez da nahikoa ikertu horrek osasunean eta ongizatean duen eragina. Azkenaldian egindako ikerketek, baina, bakardadearen 一edo, OMEk deitzen dion bezala, deskonexio sozialaren一 neurria jarri dute agerian: 2014-2023 artean, munduko sei pertsonatik bat bakarrik sentitu zen; bestalde, 2024-2017 artean 871.000 pertsona hil ziren bakardadearen ondorioz. Izan ere, deskonexio sozialak heriotza-kausa guztietan eragiten du: kardiopatiak, iktusa, depresioa, antsietatea…
Bi noranzkoetan
Osasun fisikoaren eta sozialaren arteko erlazioak, gainera, bi noranzko ditu. Izan ere, gaixo egoteak etxetik ezin ateratzea, lagunekin elkartzeko gogoa galtzea, substantziak patologikoki kontsumitzea… ekar dezake. Eta alderantziz: bakarrik sentitzeak bizi-ohitura ez-osasungarriak izatera eraman dezake pertsona bat. Horretan guztian, gainera, baldintzatzaile sozialak gurutzatzen dira. Hau da: sistema ekonomikotik, politikotik eta kulturaletik eratorritako kondizioak norbanakoen osasun-egoera azaltzeko gako dira, baita talde sozialen arteko osasun-diferentziak ulertzeko ere.
Mundu mailako datuek argi erakusten dute botere ekonomiko handiena duten herrialdeak direla karbono-arrasto handiena dutenak. Eta, herrialde bakoitzaren barruan, banako aberatsenak dira gehien kutsatzen dutenak. Hala, Nature aldizkariaren artikulu baten arabera, munduko pertsonarik dirudunen % 1ek gizateria pobreenaren bi herenak adina karbono dioxido isuri zuen.
“Zergatik ezin ditu munduak dirudunak jasan” da aipatutako artikuluaren izenburua, eta segidan ematen du erantzuna: dirudunak garestiegiak dira Lurrarentzat. Garbi adierazten du ondorioa ere: ekitatea ezinbestekoa da jasangarritasunerako.
Hain zuzen, artikuluaren egileek baieztatu dutenez, zenbat eta berdintasun handiagoa izan gizartean, orduan eta emaitza hobeak lortzen dituzte herrialdeek ingurumeneko bost adierazle hauetan: airearen poluzioa, hondakinen birziklapena, karbono-emisioak, garapena (Nazio Batuen Garapen Jasangarrirako Helburuen arabera) eta nazioarteko lankidetza.
Gizon zuri aberatsa
2025eko otsailean argitaratutako ikerketa batek agerian jarri zuen COVID-19aren pandemiak sintoma depresiboen intzidentzia handitu zuela Euskal Autonomia Erkidegoan. Ondorio horretara iristeko, Osakidetzako erabiltzaileen arteko antidepresiboen kontsumoa aztertu zuten ikertzaileek. Argi dago, dena den, arazoa ez dela lurralde horretara mugatzen eta ez dela soilik pandemiaren ondorio: sei hilabete geroago Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) argitaratutako txostenaren arabera, munduan mila milioi pertsonak baino gehiagok ditu osasun mentaleko arazoak; hau da, populazio osoaren % 14k.
Lehen ikerketan, 2018ko martxotik 2024ko otsailera bitarteko antidepresiboen preskripzioak aztertu zituzten ikertzaileek, hiru alditan banatuta: pandemiaren aurretik (2018-2020), bitartean (2020-2022) eta ondoren (2022-2024). Hala, ikusi zuten pandemiak eragin nabarmena izan zuela antidepresiboen preskripzioan; batez ere, 40 urtetik beherako emakumeen artean.
Ikertzaileek iradokitakoaren arabera, pandemian zehar bi arrazoirengatik jasan zuten emakume gazteek inpaktu handiagoa ongizate emozionalean, biak ere genero-estereotipoetatik eratorriak: batetik, zaintzailearen rola, eta, bestetik, osasun sektoreko zaintzaren zereginen feminizazioa. Betalde, Frantzian ere antzeko emaitzak izan dituzte: pandemian zehar, antidepresiboen preskripzioak gorakada handiagoa izan du emakumeen artean, pandemia aurreko aldiarekin alderatuta.
Ondorio iraunkorrak
Azken hamarkadetan, aurrerapen nabarmenak egin dira Downen sindromea duten pertsonen inguruko ezagutzan, medikuntzan eta zaintzan. Hala ere, oraindik ere badira hutsuneak. Adibidez, jende gutxik daki Downen sindromea duten pertsona guztiek alzheimerra izango dutela egunen batean baldin eta nahikoa urte bizi badira.
Izan ere, Miren Altuna Azkargorta neurologoak azaldu duenez, zahartzaroko fenomenoak populazio orokorrean baino 20 urte lehenago gertatzen dira Downen sindromea duten pertsonen kasuan, eta, nahikoa urte biziz gero, denek garatuko dute alzheimerra. Are gehiago: 40 urte dituztenerako, alzheimerraren zantzuak izango dituzte garunean, eta, 60 urtera iritsitakoan, % 90ek dementzia izango dute. Horrenbestez, gaur-gaurkoz alzheimerra da pertsona horien lehen heriotza-arrazoia.
Euskadiri begiratuta, gaur egun gero eta ume gutxiago jaiotzen dira Downen sindromearekin, eta, era berean, Downen sindromea duten gero eta heldu gehiago daude, azken urteotan asko hazi baita haien bizi-itxaropena. Adierazle horri dagokionez, 1980ko hamarkadatik 1990ekora sekulako jauzia gertatu zen: Downen sindromearekin eta bihotzeko arazoekin jaiotzen ziren haurren kasuan, bihotzeko ebakuntza jaio eta lehenengo urtean egiten hasi ziren, eta, hala, haien heriotza saihestu zen. Alabaina, haien bizi-itxaropena ez da ia batere igo 2000. urtetik aurrera, eta populazio orokorrarena baino 20 urte gutxiagokoa da. Beraz, zientzialariek ikertzen jarraitzen dute, Downen sindromea duten pertsonek ahalik eta bizi-itxaropen luzeena izan dezaten, ongizate-maila onarekin.
Aurrerapenak laborategian
Herritarrek aisialdian zein tratamendu medikoetan kontsumitzen dituzten substantzia aktiboak uretara iristen dira. Osasun publikoaren ikuspegitik, ur beltzek daramatzaten substantziak analizatzea metodo eraginkorra da kontsumo-ohitura batzuk ezagutzeko.
Ingurumenaren ikuspegitik, ordea, kezkagarria da substantzia horiek uretara iristea, kalteak eragiten baitituzte ekosistemetan. Farmakokutsadura deritzo botikek ingurunean sortzen duten kutsadurari, eta horri aurre egiteko ari dira lanean, adibidez, Basque Sustainable Pharmacy taldeko ikertzaileak.
Ur beltzen analisiak
Espainian, Drogen eta Adikzioen Behategia arduratzen da ur beltzetan ageri ohi diren zenbait substantzia analizatzeaz. Helburua da datu fidagarriak eskuratzea, gero horietan oinarritu ahal izateko substantzien kontsumoari lotutako erabakiak eta politikak. Analisia urtez urte egiten denez, kontsumoaren bilakaera aztertzeko aukera ere ematen du.
Europar Batasunaren finantzaketarekin egindako ikerketa berritzaile batek agerian utzi ditu itsasoak babesteko politiketan dauden gabezia estrukturalak, eta premiazko jarduera bat egiteko eskatu du, ekosistemetan kalte atzeraezinak saihesteko.
Ikerketa hori Europako GES4SEAS proiektuaren barruan kokatzen da, eta AZTI zentro zientifiko eta teknologikoak koordinatzen du, zeina Itsas ingurunean eta elikaduran espezializatuta baitago. Zentroko adituek azaldu duenez, hamar urte baino gehiago igaro dira Itsas Estrategiari buruzko Esparru Zuzentaraua indarrean sartu zenetik, eta orduan ezarritako helburuen betetze-maila ebaluatzea izan da ikerketaren xedea.
Horretarako, zuzentarauak definitzen dituen 11 deskribatzaileak aztertu dituzte, hala nola biodibertsitatea, arrantza, zaborra, urpeko zarata, eutrofizazioa, kate trofikoak, itsas hondoa… Emaitzek erakusten dute giza presioek —gehiegizko arrantzak, kutsadurak, espezie inbaditzaileek eta klima-aldaketak, besteak beste— modu metatuan jarduten jarraitzen dutela eta haiei ematen zaien erantzuna ez dagoela ondo koordinatuta eta ez dela eraginkorra.
Aurrerapausoak eta hutsuneak
Uppsala Conflict Data Program (UCDP) Uppsala Unibertsitatearen ikerketa-zentro bat da, eta munduan erreferentziazkoa da indarkeria antolatuari buruzko datuetan eta azterketetan. Hain zuzen, hark sortu zuen gatazka armatuaz nazioartean erabiltzen den definizioa, eta 40 urte baino gehiago daramatza gaiari buruzko datuak biltzen eta ikerketak egiten.
Journal of Peace Research aldizkarian argitaratu ditu azken datuak, «Indarkeria antolatua 1989–2024 bitartean, eta biktima zibilak identifikatzeko erronkak» artikuluan. Hor esaten denaren arabera, 2023tik 2024ra 59tik 61era igo zen estatu berean oinarritutako gatazka armatuen kopurua. Gatazka horiek estatuen barruan gertatzen dira, etsaitutako aldeen artean; eta alde horietako bat, gutxienez, estatuaren burua izaten da. Bada, gatazka-mota horri dagokionez, UCDPk bere historia osoan erregistratu duen kopururik handiena zenbatu du bigarren urtez jarraian.
Gerretan ere, alderdietako bat, gutxienez, estatuaren buru da. UCDPren definizioaren arabera, ordea, gatazka bat gerratzat hartu ahal izateko ezinbestekoa da urtebeteko epean mila hildako edo gehiago izatea. Horrenbestez, 2023tik 2024ra 9tik 11ra igaro da gerra-kopurua; eta, hala, 2016az geroztiko kopururik handiena zenbatu du 2024an.
Ikerketa-zentroak beherakada txikiak erregistratu ditu hildakoetan, bai estatuan oinarritutako gatazketan, bai indarkeria antolatuan, oro har. Aitzitik, alde bakarreko indarkeriak gorakada handia izan du; batez ere Estatu Islamikoak Afrikan egindako erasoetan, baita Haitin ere, estatuz kanpoko eragileek egindako hilketa orokortuetan. Bestalde, estatuz kanpoko gatazkek behera egin dute, bai gatazka aktiboen kopuruan, bai hildakoen guztizkoan. Guztira, indarkeria antolatuari dagozkion ia 160.000 hildako erregistratu zituen UCDPk 2024an.
Yeytuo izeneko botika merkaturatzeko oniritzia eman du Sendagaien Europako Agentziak (EMA), prozedura azkarraren bitartez. Izan ere, urtean bi injekzio nahikoa dira GIBaren infekzioa saihesteko. Hain eraginkorra eta emateko erraza izanik, adituek uste dute aurrerapauso nabarmena ekarriko duela hiesaren kontrako estrategian. Hala, Osasunaren Mundu Erakundearen (OME) bultzada ere jaso du, eta baimena aztertzeko taldean, OMEko ikertzaileek ez ezik, herrialde hauetakoek ere parte hartu dute: Uganda, Zambia, Kenya, Nigeria, Zimbabwe, Hegoafrikako Errepublika, Thailandia eta Vietnam.
Eraginkorra eta segurua
Yeytuoren osagai aktiboa lenakapabirra da. Science aldizkariak aurrerapen zientifiko nabarmenenen zerrenda egiten du urte-amaieran, eta 2024ko zerrendan molekula hori jarri zuen lehen tokian. Hortaz, hilabete gutxi batzuk nahikoak izan dira botikak merkaturako bidea egiteko.
Lenakapabir osagaia GIBak kanpoko geruzan (kapsidean) dituen proteinetara lotzen da. Horren ondorioz, birusa ezin da ugaldu, eta, beraz, infekzioa saihesten da.
Egungo joerari eutsiz gero, munduko herrialde bakar batek ere ez ditu beteko Garapen Jasangarrirako Helburuak (GJH) 2030erako, PLOS ONE aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera. Mexikoko Unibertsitate Autonomoko ikertzaileek gidatu dute azterketa, eta helburuen arteko korrelazioak ere ikertu dituzte. Izan ere, ondorioztatu dute helburuak elkarrekin erlazionatuta daudela eta erlazio hori sinergikoa ala aurkakoa izan daitekeela. Alegia, helburuetako batzuek beste batzuk indartzen edo bultzatzen dituzte, baina kontrakoa ere gertatzen da: zenbait helbururen alde egitea beste batzuen kalterako da.
Ondorio horretara iristeko, ikertzaileek Nazio Batuen Erakundeak zehaztutako adierazleak eta ongizate-indizeak aztertu dituzte adimen artifizialaren bidez, 20 urte baino gehiagoko epean eta 107 herrialdetan. Hain zuzen, adimen artifizialeko algoritmoek eraginkortasun handiz identifikatzen dituzte ereduak datu-multzo handietan. Azterketa horretan, sei herrialde-kluster edo talde azaldu ziren. Maparen gainean jarri zituztenean, ikertzaileek ikusi zuten talde bakoitzeko herrialdeek harreman geografikoak, kulturalak, komertzialak edo kolonialak dituztela elkarren artea; hau da, geopolitikak sortzen ditu taldeok.
Ikertzaileek baieztatu dute herrialde guztiek egin dutela aurrera helburuak betetzeko bidean, baina alde handiak daudela bakoitzaren egungo egoeran; batetik, ez zirelako leku beretik abiatu, eta, bestetik, abiadura desberdinetan aurreratzen dutelako. Bestalde, 2020-2023an atzerakada bat egon zela ikusi dute, pandemiaren ondorioz.
Nolanahi ere, azterketak iragarri duenez, pandemiaren sasoia alde batera utzita, herrialde guztiek lortuko lituzkete helburuak, baina ez 2030erako. Azkenak 2100. urtean iritsiko lirateke helburuak betetzera, eta, hain justu ere, ustez aurreratuenak dauden lurraldeak izango lirateke azken horiek: AEB eta Europa.
British Medical Journal aldizkari espezializatuaren arabera, Gazako gosetea bizi osorako zigorra da, eta ondorioak hurrengo belaunaldiek ere pairatuko dituzte. Idatziaren egilea Alex de Waal da, World Peace Fundation erakundeko zuzendaria (Munduko Bakea Fundazioa, Tufts Unibertsitatekoa). De Waalek gogora ekarri du 1970eko hamarkadan nutrizionistek esplikatu zutela fase-aldaketa bat gertatzen dela elikagaien krisi akutu batetik erabateko gosetera igarotzean, ur hotza izozten denean gertatzen den bezala. Gazan hori gertatu dela baieztatu du, eta Israel egin du horren erantzule.
Halaber, oroitarazi du duela zazpi urte Nazio Batuen Erakundeko Segurtasun Kontseiluak 2417 ebazpena onartu zuela aho batez. Ebazpen horren arabera, ekintza azkarrak egin behar dira gatazka armatu batek elikagaien segurtasun-eza edo gosete orokortua eragiteko arriskua dagoenean. Horrez gain, nolabaiteko arma gisa zibilen gosetea erabiltzea gerra-krimena izan daitekeela ere zehaztu zuen ebazpenak.
De Waalek adierazi du azken gosete guztiak militarrek eragin dituztela neurri handi batean; izan ere, ekintza militarrek suntsitu egiten dute bai ekonomia, bai bizibideak, bai pertsonek bizirik irauteko behar dutena. Etiopia, Siria eta Yemen jarri ditu adibidetzat, baita Nigeria eta Sudan ere.
Ikerketek erakutsi dute erabateko gosetea bizi osorako zigorra dela bizirik irauten dutenentzat. Esaterako, frogatu dute Bigarren Mundu Gerran 1944-1945ko neguan naziek Herbehereetan sortutako goseteak ondorio fisiko eta psikiko iraunkorrak utzi zituela bizirik iraun zutenengan. Kalte soziala ere aipatu du De Waalek: beren umeak hiltzen ikusten dituzten amak, goseak ez hiltzeko jana ezkutatzen duten bizilagunak… Torturarekin parekatu du gosetea: bizirauteko senak agintzen duenean, desagertu egiten dira gizaki egiten gaituzten bulkadak, hala nola errukia, elkartasuna eta maitasuna.
Ingurune natural zatikatuetan, igarobide edo korridore ekologikoak ezartzen dira, bananduta geratzen diren basabizitzako populazioak elkartzeko edo harremanetan jartzeko. Zatiketa horiek, gehienetan, giza jardueraren ondorio izaten dira: garraio-azpiegiturak, hiri-proiektuak… Igarobideei esker, populazioen arteko banakoen trukea ahalbidetzen da, eta aurre egiten zaie isolamenduak dakartzan eragozpenei.
Ingurune naturaletatik hirietara etorrita, 2018an egitasmo bat sortu zen Europan, hirien barruan igarobide osasungarriak sortzeko. URBiNAT izena du proiektuak, eta 2024ra bitarteko epea bazuen ere, tarte horretan martxan jarritako ildoek aurrera jarraitzen dute eta beste hiri batzuetara hedatzen ari dira.
“Portora noa”
Europako zazpi hiriren artean sortu zen egitasmoa: Porto, Nantes, Sofia, Siena, Nova Gorica, Brusela eta Høje-Taastrup. Izan ere, hiri gehienetan bezala, haietan ere aldirietan eraiki ziren etxebizitza sozialen auzoak, eta auzo horiek hirigunetik eta hiriaren bizitzatik bereizita geratu ziren. Horren adierazle da, adibidez, Porto kanpoaldeko auzotarrek “Portora noa” esapidea erabiltzea hirigunera zihoazela esateko.
Herrialdeek klima-aldaketari aurre egiteko betebeharra dutela iritzi dio Nazioarteko Justizia Auzitegiak. Horren barruan, herrialdeek berotegi-efektuko gasen emisioak murrizteko neurri egoki, sendo, azkar eta jasangarriak hartu behar dituztela adierazi du. Era berean, esan du kaltetutako herrialdeek erreparazioa jasotzeko eskubidea dutela.
Nazioarteko Justizia Auzitegiaren iritzi aholku-emaileak ez dira lotesleak, baina gidaritzat hartzen dira. Auzitegiaren esanean, emandako iritzia erreferentzia izango da estatuetako eta nazioarteko auzitegientzat. Aipatu duenez, dagoeneko 3.000 auzi klimatiko inguru daude martxan hirurogei bat herrialdetan.
2025eko uztailaren 23an argitaratu zuen iritzia Nazioarteko Justizia Auzitegiak, Nazio Batuen Erakundeak 2023ko martxoan egindako iritzi-eskaera bati erantzunez. Zehazki, eskatu zion ebatz zezala zer betebehar dituzten estatuek klima-sistema eta ingurumena babesteko, eta zer ondorio juridiko dituzten betebehar horiek estatuentzat.
Erantzuna sortzeko prozesuan, erakundearen historiako parte-hartzerik handiena izan zen: 96 estatuk eta nazioarteko hamaika erakundek aurkeztu zituzten ahozko adierazpenak. Amaieran, Auzitegiak aho batez hartu zuen erabakia.
Suitza, Alemania eta AEBko ikertzaileek elkarlanean azterketa bat egin dute jakiteko zenbateko eragina duten karbono-igorle handiek bero-boladetan. Izan ere, berretsi dute giza jarduerak sortutako klima-aldaketak ondorioak dituela muturreko fenomeno meteorologikoen maiztasunean eta intentsitatean. Alabaina, ez da erraza eragin hori zenbaterainokoa den ebaluatzea. Hutsune hori betetzeko, eta bero-boladei erreparatuta, ikertzaileek berariazko metodologia bat sortu dute. Nature aldizkarian argitaratu dituzte emaitzak.
Ondorioak bi lerroburutan eman behar izanez gero, hauek izan daitezke: batetik, 2000tik 2023ra bitarteko bero-boladen laurdenak ia ezinezkoak izango lirateke klima-aldaketa antropogenikorik gabe; eta, bestetik, karbono-igorle handien eraginez, bero-boladen intentsitatea % 50 handiagoa da.
Maiztasuna eta intentsitatea
Ondorio horietara iristeko, 2000tik 2023ra bitarteko 213 bero-boladari buruzko nazioarteko datu-base bateko informazioa erabili dute. Hala, ikusi dute klima-aldaketarik gabe bero-bolada horien laurdena ia ezinezkoa izango zela. Zehazki, ikertzaileen kalkuluen arabera, bero-boladak 1850-1900 urteen artean baino 20 aldiz probableagoak izan ziren 2000 eta 2009 bitartean; eta 200 aldiz probableagoak 2010etik 2019ra.
Ikerketa gutxi egin dira jakiteko zenbaterainoko kaltea eragiten duen meatzaritzak urruneko lekuetan. Itsas hondoko meatzaritza eta goi-mendietakoa dira horren adibide. Azkenaldian, hutsune hori betetzen duten zenbait lan argitaratu dira, eta emaitzek agerian utzi dute kalte ekologikoak uste zena baino are handiagoak izan daitezkeela.
Clarion Clipperton eremuko noduluak
Itsaspeko meatzaritzak epe luzera zer ondorio dituen jakiteko egin den ikerketarik zabalena argitaratu du Nature aldizkariak. Zehazki, Clarion Clipperton (CCZ) eremua ikertu dute. Mexiko eta Hawaii arteko eremu zabal bat da, eta meatzaritza-konpainiek interes handia dute han; izan ere, nodulu ugari ditu hondoan, 5.000 metroko sakoneran, eta nodulu horiek aberatsak dira industria teknologikoarentzat preziatuak diren mineraletan: manganesoa, kobrea, nikela eta kobaltoa.
Ingurumenaren ikuspegitik, ordea, itsaspeko meatzaritzak kezka handia sortzen du, argi baitago jarduera horrek kalte ekologiko larriak eragin ditzakeela. Hala ere, ikerketa gutxi egin dira kalte horiek zenbatekoak izan daitezkeen jakiteko; beraz, orain argitaratu den ikerketa oso baliagarria da hutsune hori betetzeko eta meatzaritza-konpainien eskaeren gainean erabakiak hartzeko.
Nature aldizkariak irekian argitaratutako ikerketa zabal baten arabera, herrialde ekonomikoki garatuetako pertsona migranteen eta tokiko biztanleen arteko soldata-arrakala ondo ordaindutako lanpostuak lortzeko aukera-desberdintasunaren ondorio da. Ikertzaileen esanean, azterketaren emaitzak baliagarriak dira desberdintasun sozialak murrizteko politika eraginkorrak diseinatzeko.
Europako zenbait herrialdetako, Kanadako eta AEBko ikertzaileek egin dute ikerketa, eta gaiari buruz orain arte egin den zabalena eta sendoena da. Hain zuzen, 13,5 milioi langileren eta haien enplegatzaileen datu administratiboak aztertu dituzte, bederatzi herrialdetan: Kanada, Danimarka, Frantzia, Alemania, Herbehereak, Norvegia, Espainia, Suedia eta AEB. Berariaz landutako metodologia bat erabiliz, tokiko biztanleekin alderatuta migranteek eta haien seme-alabek jasaten duten soldata-arrakala analizatu dute.
Metodologiak arrakalaren funtsezko bi arrazoien artean bereizteko aukera ematen du: batetik, lan beraren barruko diskriminazioa, alegia, lan beragatik gehiago ordaintzea batzuei besteei baino; bestetik, hobeto ordaindutako lanak eskuratzeko diskriminazioa.
Hain zuzen, soldata-arrakala murrizteko politikak era askotakoak izaten dira. Batzuk bideratuago daude lan bera egiten duten langile guztiek soldata bera izatera; eta beste batzuk, berriz, lanpostu onak lortzen laguntzera (bidea erraztuz, adibidez, bizi diren herrialdeko hizkuntza ikasteko eta lan jakinak egiteko gaitasunak eskuratzeko).
Klorofluorokarbonoak debekatuta daude, eta, halere, era horretako bost substantzia kimikoren atmosferako kontzentrazioak inoiz baino handiagoak dira. Horixe ohartarazi zuten zientzialariek duela bi urte, Nature aldizkarian argitaratutako ikerketa batean; eta orain berriro ekarri dute gogora, The Conversation argitalpen digitalean. Egileek dei egin diete Montrealgo Protokoloaren sinatzaileei, han jasotakoak zorrotz bete ditzaten.
Klorofluorokarbonoak (CFC) substantzia artifizialak dira, gizakiak sortutakoak, eta garai batean hainbat aplikaziotan erabiltzen ziren; besteak beste, hozkailuetan, aire girotuan eta disolbatzaile gisa. 1980ko hamarkadatik aurrera, ordea, haien erabilera mugatzen hasi ziren, ozono-geruzari kalte egiten ziotela frogatu baitzuten. Geruza hori estratosferan dago, eta erradiazio ultramorea xurgatzen du. Horrek ahalbidetu du bizia lurrazalean, erradiazio hori kaltegarria baita guretzat eta lurrazaleko beste bizidunentzat.
Zientzialariek frogatu zutenean CFCak ozono-geruza suntsitzen ari zirela, herrialde guztiek itun bat sinatu zuten 1987an, eta adierazi zuten 2000. urterako bertan behera utziko zutela substantzia horien erabilera. Montrealgo Protokoloa zen, eta ingurumenaren eta bizitzaren aldeko nazioarteko konpromisoaren adibidetzat hartzen da: gaur egungo CFCen isuriak 1980ko hamarkadakoen (orduan iritsi ziren gorenera) % 5 dira, eta ozono-geruza, pixkanaka, berreskuratzen ari da.
Ozonoa suntsitzeaz gain
Hondakinak lehengaitzat hartzea da ekonomia zirkularraren funtsa. Hainbat adibide daude, hainbat hondakinetatik abiatuta, eta ugariak dira, halaber, haien erabilerak. Esaterako, pinu-hondakinekin itsasgarriak eta estaldurak nola egin ikertzen ari dira Tecnalian. Euskal Herriko Unibertsitatean, berriz, superkondentsadoreetarako elektrodoak sortzeko ari dira baliatzen hondakin hori bera. Horra hor bi adibide, hondakinak lehengaitzat hartzearen onuren erakusgarri.
Itsasgarriak eta estaldurak
Tecnalia ikerketa-zentroan zur bigunaren azalaren osagai naturalak aztertzen ari dira, itsasgarri eta estaldura seguru, jasangarri eta errendimendu handikoak garatzeko. Haien esanean, itsasgarriak eta estaldurak asko erabiltzen dira eguneroko kontsumorako produktuak egiteko, eta, nagusiki, gai petrokimikoak erabiliz fabrikatzen dira. Horrenbestez, ez datoz bat Europar Batasunak herritarren osasuna eta ongizatea babesteko duen helburuarekin, ezta ingurumena babestekoarekin ere.
Hala, pinu- eta izei-azaletik eratorritako itsasgarri eta estaldurak ekoiztea proposatzen du Tecnaliak. Hain zuzen ere, horretarako lehen urratsak egiten ari dira dagoeneko, alegia, baso-industriako azpiproduktu horietan oinarritutako itsasgarriak eta estaldurak garatzen, probatzen eta baliozkotzen. Hori guztia SuperBark ekimenaren barruan egiten ari dira, eta, Tecnaliarekin batera, Europako beste hamaika zentrok ere parte hartzen dute; hasiera batean, lau urteko iraupena izango du (2023-2027).
2022an, munduko herrialdeek plastikoak murrizteko konpromisoa hartuko zutela erabaki zuten biltzar batean, Nazio Batuen Ingurumen Programaren gidaritzapean (UNEP). Konpromiso hori zehazteko eta juridikoki loteslea izango den itun batean jasotzeko, bost biltzar egin dira geroztik, estatuen eta erakundeen ordezkariekin. Azkena (INC-5.2) 2025eko abuztuan egin zen, Genevan, eta, nahiz eta epea amaitu ondoren ere negoziatzen jarraitu zuten, ez zuten ituna adosterik lortu.
Helburua argia zen: plastikoen kutsadura murrizteko itun bat lortzea, itsasoak ere barne hartuta; juridikoki loteslea, eta ahalik eta zabalena. Herrialde petrolio-ekoizleek, baina, adostasuna lortzea eragotzi dute, ez baitzeuden prest funtsezko bi puntu onartzeko: plastikoaren ekoizpena mugatzea eta plastikoarekin erlazionatutako substantzia toxikoak debekatzea. Horren ordez, plastiko-hondakinak tratatzeko eta birziklatzeko neurriak hartzea proposatu zuten. Herrialde gehienen iritziz, ordea, horretara mugatuz gero, ituna itxurakeria hutsean geratuko litzateke.
Inger Andersen UNEPen zuzendari exekutiboak adierazi duenez, itunaren testua adosterik lortu ez badute ere, UNEPek plastikoen poluzioaren aurka lan egiten jarraituko du. «Gure lurpeko uretan dagoen poluzioa; lurrean, erreketan, ozeanoetan; eta bai, gure gorputzetan ere bai», zehaztu du, hitzez hitz.
Ezkutuko kalteak
Kozinatzean energia garbiak erabiltzea funtsezkoa da pertsonen ongizaterako eta lurraldearen garapenerako. Afrikan, baina, kontinente osoko bost familiatik lauk sute irekietan edo oinarrizko berogailuen gainean kozinatzen dute, erregai kutsatzaileak errez, hala nola egurra, ikatza eta simaurra. Praktika horrek sortzen duen kutsaduraren ondorioz, urtean 800.000 heriotza goiztiar baino gehiago gertatzen dira, eta hildako ia denak emakumeak eta haurrak izaten dira. Horrek eragin nabarmena du, pertsonen osasunean ez ezik, baita gizartearen genero-berdintasunean eta garapen ekonomikoan ere.
2024an, Afrikan sukalde garbiak izatea lortzeko biltzarra egin zen Parisen, IEA Energiaren Nazioarteko Erakundearen gidaritzapean. 60 herrialde inguruk parte hartu zuten, eta hitzartu zuten ezinbestean bermatu behar dela herritar guztiek sukalde garbiak izatea eskuragarri; horrekin batera, helburu hori lortzeko behar diren baliabide ekonomikoak ere agindu zituzten.
Finean, irtenbidea sukaldeak aldatzean datza; alegia, erregai eta sistema garbiekin ordezkatzea orain erabili ohi dituztenak. 2040. urtea jarri dute helmuga-data gisa.
Berriki, IEAk beste pauso bat eman du, eta Saharaz hegoaldeko herrialdeetako sukaldeen kartografia bat argitaratu du, non irtenbide bakoitzaren kostuaren eta irisgarritasunaren ebaluazioa jaso baitu. Helburua betetzeko behar diren gidalerroak, finantziazio-ereduak eta politikak ere bildu ditu txostenean, beste lurralde batzuetan (Asian, esaterako) egindako aurrerapenak adibidetzat hartuta eta testuingurura moldatuta.
2022an, Europar Batasunak energia-iturri berdeen zerrendan sartu zuen zentral nuklearren bidez sortutakoa. Hala eta guztiz ere, Europako herrialde guztiek ez dute jarrera bera: adibidez, Frantziak, Suediak, Eslovakiak, Hungariak, Bulgariak eta Poloniak trantsizio energetikorako lagungarritzat jotzen dute; aitzitik, Italiak, Alemaniak, Espainiak, Belgikak eta Austriak bestelako iturri batzuk onetsi dituzte, hala nola eguzki-energia eta eolikoa.
Jarrerak jarrera, energia nuklearra indarra galtzen ari da Europan. Eraikita dauden zentralen % 30 beren bizi-zikloaren azkenera iritsiko dira urtebeteko epean. Italia izan zen zentralak ixten lehena: 1987an, erreferendum batean erabaki zuen energia-mota hori baztertzea, eta 1990etik ez du zentralik martxan. Alemaniak 2023an gelditu zituen herrialdeko azken erreaktoreak, eta Espainiak 2035erako iragarri du itxiera. Belgikak 2025ean itxi behar zituen, baina, Errusiak Ukrainia inbaditzean sortu den desegonkortasunaren ondorioz, beste hamar urtez luzatu du epea.
Zentral berriak
Energia nuklearraren Europako ekoizlerik handiena Frantzia da. Herrialdean ekoizten den elektrizitatearen % 65-70 erreaktore nuklearretan sortzen da. Baina azkenaldian gorabehera dezente izaten ari dira, eta nahi gabeko geldialdiak egin behar izan dituzte, bai arazo teknikoengatik, bai beroarengatik. Izan ere, erreaktoreak inguruko urarekin hozten dituzte; ura gehiegi berotzen bada, erreaktorea ezin da hoztu, eta gelditu egin behar dute.
Zeelanda Berriko, Australiako, Kanadako eta AEBko zientzialari indigena batzuek aldarrikatu dutenez, bada garaia erakunde zientifikoak deskolonizatzeko eta herri indigenen jakintzari balioa emateko. Nature aldizkarian argitaratu dute aldarrikapena. Artikuluan, mendebaldeko zientziaren hegemonia eta jokaera koloniala salatu dituzte, eta horri aurre egiteko eta egoera aldatzeko gakoak eman dituzte. Zortzi dira guztira.
Lehenik eta behin, erakunde zientifikoek beren izaera koloniala onartu behar dute, eta haietan aritzen diren zientzialariek (unibertsitateko ikasleek) historia ezagutu behar dute. James Cook-ek 1768an Hego Pazifikora egindako bidaia aipatu dute adibidetzat.
Baina gaur egun ere kolonialismoa ez dela desagertu oroitarazi dute. Esaterako, aurpegia ezagutzeko algoritmoak zurien ezaugarrietan oinarritzen dira; ondorioz, emaitza okerrak ematen dituzte pertsona beltzetan eta indigenetan. Oro har, zientzia-sistemaren kolonialismoak desberdintasunak eragiten ditu osasunean eta egoera sozialean: beste populazio-taldeekin alderatuta, indigenek bizi-itxaropen laburragoa dute, eta amen eta jaioberrien heriotza-tasak handiagoak dira.
Dirua eta ingurua
Gaurko gizartean, joera dago pentsatzeko (eta pentsarazteko) ia dena norbanakoaren esku dagoela; halere, ebidentziek erakusten dute alderdi asko norberaren erabakimenetik kanpo geratzen direla. Adibide argi bat obesitatea da: nahiz eta batzuek dioten argaltzea borondate-kontua dela, uste horretan oinarritutako estrategiek porrot egiten dute. Izan ere, obesitatean faktore biologikoek eragiten dute (genetika, metabolismoa, hormonak…), baina baita baldintzatzaile sozialek ere, hala nola maila sozioekonomikoak, bizilekuak, etniak eta enpleguak. Horiei, gainera, baldintzatzaile komertzialak gehitu behar zaizkie; alegia, industriak eragiten duen presioa.
Baldintzatzaile komertzialak ezkutuan egon dira urteetan. Azkenaldian, baina, osasun-arduradunen arreta bereganatu dute, beren eragina oso baita nabarmena. The Lancet aldizkariak 2023an ateratako artikulu baten arabera, lau industria zehatz —alkohola, tabakoa, elikagai ultraprozesatuak eta erregai fosilak— urtean munduan gertatzen diren heriotzen heren baten erantzuleak dira, gutxienez.
Auzia korapilatsua da, eta interes politikoak ere nahasten dira. Europar Batasunean, adibidez, behin eta berriro ari dira atzeratzen errekuntza-motordun ibilgailuen industriaren amaiera. Izan ere, indar handiagoa du ekonomiak, ezen ez herritarren osasunak eta klima-aldaketari aurre egiteko konpromisoak.
Emakumeen gaineko presioa
